KARAGÖZ HACİVAT NAM-I DİĞER HAYAL

KARAGÖZ oyununun tarihte adı Zili-i Hâyal'di. Sonraları yalnız Hayal denildi ve Karagöz oynatanlara da Hayâli denildi. Hayâli Kâtip Salih, Hayâli Şair Ömer gibi.Karagöz oynatmak pek zor bir sanattı. Zira, Hayâli olan, yâni ciddi bir Karagözcü, edip, musikişinas, taklid ve Karagöz oynatmaya vakıf nüktedan bir adamdır, öyle olunca, kendi piyesini kendi hazırlardı. Kâtip Salih bunlardan biriydi. Şâir Ömer ise. Karagöz taklidinde ve edebiyatında Kâtip Salih'e üstündü.

Karagöz tek sanatçının yeteneğine bağlı olarak oynatılır. Perdedeki tasvirlerin hareket ettirilmesi, değişik tiplerin seslendirilmesi, şive taklitleri bir tek sanatçı tarafından yapılmaktadır. Sanatçının yanında kendisine yardım eden bir veya daha fazla yardımcısı bulunmakta, bunlara, “hayali” veya “hayalbaz”, bu çırakların yardımcılarına “sandıkkâr”, oyun takımı ile görevli kişiye de “sandıkkâr” denilmektedir. Oyunlarda şarkıları, türküleri okuyanlara “yardak”, tef çalan yardımcıya da “dayrezen” adı verilmektedir. Günümüzde Karagözcülere yardım edenlerin tamamına “yardak” denilmektedir. Karagöz sanatçıları usta çırak ilişkisiyle yetişmektedirler.

 Karagöz lâfına girince, bir acaip haksızlık göze batar durur. Oyunun bütün zahmetini, edebi ve musiki kısmını Hacivat yüklenmiştir. Çoğu zaman Karagöz'den dayak yer. Buna rağmen oyunun adını Karagöz vermiştir. Çünkü seyirciye şok yapan odur.

Hayal oyunu şöyle başlar: Bir kere perdede göstermelik denilen bir resim seyredilir, bir agaç veya bir acayip mahlûk vardır. Bir müddet sonra çatlak zurnaya benzeyen zınltıb bir düdük nağmeleriyle perdeden kalkar. Arkasından perde gazeli dediğimiz musiki parçası, usulü dairesinde okunur. Bir zamanlar şunu okurlardı: 

"Bir elif çekti yine sineme cânân bu gice. Pek sanldı bana ol servi hır âmân bu gice. Ayın ondördü gibi düûgece mecliste idi, Kande akşamlayacak ol mehi tâ ban bu gice." Bu okunurken Hacivat perdeye iner. Seyircilere göre Hacivat, perdenin sol köşesinden meydana atlar, Bu meydanın adı Şeyh Küşteri meydanıdır. Karagöz ve Hacivat’ın gerçekten yaşamış kişiler olduğuna inanılarak ortaya atılan değişik görüşler ve anlatılar da vardır. Bu konu ile ilgili anlatıların en yaygını şöyledir; “Karagöz ve Hacivat, Sultan Orhan zamanında Bursa’daki Ulu Cami’nin yapılışında usta olarak çalışmaktadırlar. Sık sık işi bırakıp espriler yaptıkları için, işçiler bunları izlemekte, inşaatın ilerlemesi engellenmektedir. Durumu gören Sultan Orhan’ın Karagöz ve Hacivat’ı astırdığı, sonradan pişman olduğu, Şeyh Küşteri adlı birinin Karagöz ve Hacivat’ın resimlerini yapıp arkadan ışık vererek bir perdede oynattığı” şeklindedir. Şeyh Küşteri Karagöz’ü yaratan kişi olarak anılmaktadır. Karagözcüler, Şeyh Küşteri’yi pîr’leri olarak kabul ettikleri için, Karagöz perdesine “Küşteri Meydanı” adını vermişlerdir.

Deve veya manda derisinden yapılan, “tasvir” adı verilen insan, hayvan veya eşya şekillerinin çubuklara takılıp arkadan verilen ışıkla beyaz perde üzerinde hareket ettirme esasına dayanan gölge oyunudur. Oyun, adını Karagöz’den almaktadır. Karagöz adı ile yaygın olarak bilinen bu oyuna, halk arasında zaman zaman “Hacivat” adı da verilmektedir.

Gölge oyununun kaynağı Güneydoğu Asya ülkeleri olarak kabul edilir. Türkiye’ye gelişi hakkında ise değişik görüşler vardır;

Georg, Jacob tarafından savunulan görüşe göre, gölge oyununun Çin’den Moğollara geçtiği, buradan da Türklerin Anadolu’ ya göçleri sırasında beraberlerinde getirdiği şeklindedir.

Gölge oyununun Mısır’dan geldiğini savunan görüşe göre, 1517 yılında Mısır’ı ele geçiren Yavuz Sultan Selim, bir gölge oyunu sanatçısının Memluk Sultanı Tumanbay’ın asılışını canlandırdığı, gölge oyununu izlemiş bu sanatçıları İstanbul’a getirtmiştir. Türklerin de bu sanatçılardan gölge oyununu öğrenerek icra ettiğidir.

Karagöz’ün Türkiye’ye geliş tarihi ile Çingenelerin geliş tarihlerinin çakışması, Karagöz’de rastlanan bazı Çingene özellikleri nedeniyle gölge oyununun Endonezya’nın Cava Adası ve Hindistan’dan Türkiye’ye, Çingene oynatıcıları eliyle getirilmiş olduğuna dair bir görüştür.

Diğer bir görüş ise, gölge oyununun Yahudiler tarafından İspanya ve Portekiz’den getirilmiş olabileceğidir.

  Bu gazelden sonra Hacivat bir perde kasidesi okur. Bu kaside klâsik bir parçadır. İnsanların basiret gözünün görmesinin daha yeğ olduğunu anlatır. Bu bir tasavvuf eseridir. Kemteri mahlastı şair tarafından yazılmıştır. ilk üç beytini şöyledir: "Nakşı sun un remzeder hüsnünde rûyet perdesi, Hace-1 hükm-ü ezeldendir hakikat perdesi. Siyreti surette mümkündür temaşa eylemek. Hâil olmaz ayni irfâne hakikat perdesi. Her neye iman ile baksan olur iş âşikâr. Etmiş istiylâ cihanı hâb-ı gaflet perdesi." Daha beş beyit vardır. Güzel bir şiirdir. Hacivat bunu da okuduklar sonra dostlarıyla hasbıhal etmek, yanı diyalog kurmak ister. O da kimdir? Karagöz’dür. Bu arzusunu şöyle açığa vurur. Kaside bittikten sonra Hacivat şu tekerlemeyi yapar: 

— Haay Hak! Huzur-u hazerin, cemiyet i irfan, vakt i aefayi merdin, haindir, münafık- tır. müzevirdir şeytan. Şeytanın dinsizliğine, Rahman'ın birliğine, şevketlû devletimizin, mihnetlû milletimizin şefket ve selâmetine... (Duadan sonra). O Demem o demek değil. Yâni ben, bendeniz, ben hiklpiyiniz. ben hake, ben hâkisAre, eli • yiizu yummuş, elfazı düzgün, musahabeti tatlı bir yin vefakâr olsa, o söylese, ben dinlesem, ben söylesem, o dinlese, bu vesileyle oturan, duran yirin, sefayip olsalar... Yâr bana bir eğlence... der, terennüme başlar. Ve az sonra Karagöz, perdenin Bağından atlayıp, Hacivat'ı dövmeye başlar. Sonradan yarışmalar ve oyun böyle açılır.

Karagöz oyunu dört bölümden oluşmaktadır.
Hacivat’ın semai söyleyerek perdeye geldiği, perde gazelini okuduktan sonra Karagöz’ü çağırdığı ve Karagöz’le Hacivat’ın kavga ettikleri giriş bölümüne “mukaddime” (başlangıç) denir. Bu bölümde Hacivat’ın söylediği perde gazelinde, oyunun bir öğrenme aracı ve gerçeklerin göstergesi olduğu belirtilerek felsefi, tasavvufi anlamı vurgulanır.

Bu bölümde Karagöz ve Hacivat’ın kişilik özellikleri ve karşıtlıkları vurgulanır. Muhavereler oyunla ilgili olabildiği gibi, ilgisiz de olabilir. Bu bölümde, oyunun başkişileri olan Karagöz ve Hacivat arasında geçen salt söze dayanan olaylar dizisinden sıyrılmış, somutlaştırılmış ikili konuşma yer alır. Buna “muhavere” (söyleşi, diyalog) denilir. Muhavere, tekerleme biçiminde de olabilir. Bu bölümde Karagöz ve Hacivat’ın kişilik özellikleri ve karşıtlıkları vurgulanır. Muhavereler oyunla ilgili olabildiği gibi, ilgisiz de olabilir.

Asıl hikâyenin anlatıldığı, diğer tiplerin perdeye geldiği bu bölüme “fasıl” (oyun) adı verilir. Oyun, buradaki konuya göre isim alır. Fasıl’ın sonunda oyuncular perdeden ayrılır Hacivat ve Karagöz kalır.

Oyunun sonunun haber verildiği, Karagöz ile Hacivat’ın oyundaki espriler ve yanlış anlamalardan dolayı seyirciden özür dilediği, bir sonraki oyunun duyurusunun yapıldığı bölüme “bitiş” (Final-Epilog) adı verilir.

Karagöz’ün Tekniği: Karagöz’ün oynatıldığı beyaz perdeye “ayna” adı verilir. Perdeler önceleri 2x2,5 m iken sonraları 110x80 cm ebadında yapılmaya başlanmıştır. İç tarafta perdenin altına kurulmuş “Peş Tahtası”(destgah) vardır. Oyunda bunun dışında zil, tef, kamış, nareke (düdük), perdeyi aydınlatacak kandil veya ampul vardır.

Bunlar peş tahtasının üzerinde bulunur. Oyunda kullanılan tasvirler genellikle 32 – 40 cm büyüklüğünde olur. Tasvirler 50 cm. boyunda, 1 cm. çapında gürgen ağacından yapılmış çubuklarla oynatılır. Türk Karagöz'ü yatay çubuklarla oynatıldığından, görüntüler tek yönlü hareket ederler, geri dönemezler. Bunu yenmek için kimi görüntülerde “fırdöndü” denilen teknik kullanılır. Çin gölge oyununda olduğu gibi, görüntülerin sırtına deriden ufak bir yuva yapılır. Bir menteşe yardımı ile görüntünün sağa sola dönmesi sağlanır
Karagöz oyunlarında yer alan tiplerin tamamı tasvirler yoluyla canlandırılır. Tasvirler, cam deri tekniği ile tabaklanan, şeffaflaştırılmış deve, düve, manda, at, eşek ve keçi derisinden yapılmakta, doğal boya ile renklendirilmektedir.

Oyunda Karagöz ve Hacivat dışında yer alan diğer tipler, Tuzsuz, Çelebi, Matiz, Tiryaki, Beberuhi, Arnavut, Yahudi, Rum, Acem, Kürt, Laz, Kastamonulu, Kayserili, Rumelili, Efe, Zeybek, Zenneler vb.

Kaynakça:

Burhan Felek Milliyet Gazetesi 28.07.1976

Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL http://www.mkutup.gov.tr/menu/58